Minimal management en maximale medezeggenschap

Leden van ondernemingsraden doen het eigenlijk nooit goed. Bestuurders klagen steen en been over hun formalisme, onkunde en detailzucht. Liever gaan ze niet met hen om. Totdat er een belangrijk besluit moet worden genomen natuurlijk, zoals een fusie of een reorganisatie, want dan lopen ze deur plat, vleiend en dreigend: of de dames en heren maar even snel ja willen zeggen.

Dunnetjes
De achterbannen doen het niet veel beter. Zo laag als de opkomst bij verkiezingen is, zo dunnetjes is de belangstelling voor het werk van de OR. Totdat er een belangrijk besluit moet worden genomen natuurlijk, zoals een fusie of een reorganisatie, want dan lopen ze de deur plat, vleiend en dreigend: of de  dames en heren maar even snel nee willen zeggen.

′Sorry′
Wie zich voor de OR kandideert, heeft wat uit te leggen. En goed te maken, want er is bij de collega’s doorgaans niet veel enthousiasme om de voor een paar uur per week vrijgestelde OR-leden te vervangen. Ook leidinggevenden vinden het maar wat lastig als medewerkers in de ondernemingsraad gaan zitten. Het zal niet voor het eerst zijn dat een medewerker een dip in zijn loopbaan meemaakt als prijs voor zijn deelname aan de OR.

Pluche
Het gebrek aan kandidaten heeft tot gevolg dat er maar weinig verversing plaatsvindt in ondernemingsraden, weer een reden om misprijzend te doen: plucheklevers! En dan kunnen ze ook nog eens niet ontslagen worden! De OR als vluchtheuvel voor uitgerangeerde en disfunctionerende medewerkers.

Kortom, een legitimatieprobleem van-heb-ik-me-jou-daar.

U vindt dit vast een veel te ongenuanceerd beeld. Is het ook, maar het stemt meer met de werkelijkheid overeen dan u en ik leuk vinden. Heel veel meer!

2020?
Niet voor niets rijst met eentonige regelmaat de vraag: haalt de ondernemingsraad het jaar (vul maar in)? Bijvoorbeeld het jaar 2020. Antwoord? Ja hoor, de Wet op de ondernemingsraden wordt heus niet afgeschaft. Dat is net zo’n taboe als mijn zwarte beschrijving van de medezeggenschap van alle dag.

Gewoon negeren dan maar onder het motto ‘zo is het leven’? Kan. Iedere organisatie zoekt haar eigen optimum en er zullen altijd medewerkers zijn die zich voor zo’n ondankbare taak als de medezeggenschap willen inzetten.

Niet meer bevoegdheden
Het zou de weg van de minste weerstand zijn, maar verre te prefereren boven het kennelijk onuitroeibare idee om de bevoegdheden van de ondernemingsraden te versterken. Dus: meer onderwerpen waarover de bestuurder instemming van de OR moet zien te verwerven. Alsof de legitimatieproblemen van de OR aan zijn bevoegdheden liggen! Denkt er echt iemand dat bestuurders royaler met hun OR zullen omgaan als ze er vaker om toestemming moeten vragen? Gelooft er echt iemand dat er meer kandidaten voor de ondernemingsraden komen als hun werk nog zwaarder wordt? Alsjeblieft, kom onder die ideologische steen vandaan of beter, blijf er maar lekker onder zitten!

Twee dingen
Als ik het voor het zeggen zou hebben, zou ik twee dingen doen.

In de eerste plaats zou ik minimal management invoeren. Dat zou ik überhaupt doen, maar als je de medezeggenschap wil verbeteren, valt dat mooi samen. Over minimal management heb ik recent een gelijknamig boek gepubliceerd (uitgegeven bij Vakmedianet, 2015), maar samengevat gaat het hierom: het is heel goed mogelijk en in de praktijk bewezen dat een organisatie succesvol gerund kan worden met een minimum aan management, staf en regels en een maximum aan vrijheid en eigen verantwoordelijkheid voor de medewerkers.

Geen potje
Dat kan omdat de overgrote meerderheid van de medewerkers met toewijding en plezier haar werk doet. Logisch, want ze zijn volwassen en hebben dus een normaal ontwikkeld verantwoordelijkheidsgevoel en net zo normale zelfcontrole. Die maken er heus geen potje van, de dwanggedachte van vele bazen. 

Teams
Kenmerkend voor deze vrolijk stemmende besturingsfilosofie is dat iedere medewerker in een team van een mannetje of 8 werkt en daar in gezamenlijkheid zijn werk regelt. Er is wel management, maar dat staat op zeer grote afstand (ga maar uit van een span of control van 1 op 120 of te wel 1 op 15 teams). Bovendien heeft het management als eerste en belangrijkste  opdracht om die teams zelfstandiger te maken en niet – wat te doen gebruikelijk is – afhankelijker. 

Rood potlood
Stafafdelingen worden gedecimeerd. Ze bemoeien zich vaak met dingen waar ze niet over gaan of die geen nut hebben. Des te merkwaardiger is het dat ze in een permanente groeistuip verkeren. Het rode potlood erdoor!

Hetzelfde met al die interne regels, instructies en voorschriften. Kijk er maar eens goed naar (in de wetenschap dat je nooit allemaal zal achterhalen!). Het merendeel is gericht op het beheersen van de medewerkers alsof die niet goed bij hun hoofd zijn of er het liefst de kantjes van aflopen.

Zeggenschap
Tel je dit bij elkaar op en ben je niet al te – hoe zeg je dat netjes – angstig aangelegd, dan versterk je op een heel gemakkelijke en natuurlijke manier de zeggenschap van de medewerkers over hun eigen werk en leven. Let op, niet medezeggenschap, maar zeggenschap! Met als bijvangst dat de ondernemingsraad veel minder te doen krijgt.

OR moet/mag blijven
Kan de ondernemingsraad dus worden afgeschaft? Zeker niet.  Er blijven altijd onderwerpen over die de gehele organisatie aan gaan, de eerder genoemde fusie en reorganisatie bijvoorbeeld. Bestuurders en medewerkers moeten daar zaken over kunnen doen en dan is een overlegplatform wel zo handig. Dat mag voor mij de OR zijn. Hij is er nu eenmaal en met wat ingrepen kan er goed meegewerkt worden. Dat geldt ook voor het management. Hoeft ook niet afgeschaft te worden. Minimal management, niet zero management. Dus wel minder, heel veel minder, maar het hoeft niet weg. Integendeel, (het beetje resterende) management is erg nuttig en paradoxaal genoeg een voorwaarde voor adequate zelforganisatie en zeggenschap door de medewerkers.

Niet hip
Verwijt me een pragmaticus te zijn of zelfs een conservatief. Ik zal het dragen als een kerel. Een organisatie moet wel werken! Wie erg graag wil werken zonder managers of met – om een hip ideetje  te noemen – naar behoefte oppoppende beleids- en overleggroepjes van toevallig geïnteresseerden, moet dat vooral doen. Ik vind het omslachtig en voor medewerkers én klanten zeer intransparant.

Ik ben ondertussen niet gek. De legitimatieproblemen van de ondernemingsraden verdwijnen niet als sneeuw voor de zon van het minimal management. We moeten op twee fronten nog strijd leveren.

Eerste front
Het eerste front is de bestuurder. Die houdt niet op voorhand van zijn ondernemingsraad. Zie boven. Die houding krijg je niet zo maar weg, want wie eenmaal de top heeft bereid is weinig bereid nog iets aan zichzelf te veranderen: why change a winning team (= myself)? Onoplosbaar dus? Geenszins. Minimal management is geen managementtrucje. Het is een principiële koerswijziging, gebaseerd op de overtuiging dat medewerkers volwassen zijn en dus niet als kinderen, laat staan als tegenstanders behandeld dienen te worden. Dat vraagt liberale topmensen met een open geest die weliswaar stevig leiderschap durven tonen, maar dat graag doen in samenspel met de medewerkers. Zitten zulke mensen niet in de bestaande organisatie, stuur ze weg en kies betere. Of begin niet aan minimal management. Een duidelijke boodschap voor de raden van commissarissen en andere toezichthouders.

Anders gezegd, wie serieus minimal management doorvoert, krijgt een normale omgang met de ondernemingsraad erbij cadeau.

Tweede front
Nu het tweede front, de medewerkers. Die stellen zich niet snel kandidaat voor de ondernemingsraad en kijken niet zonder voorbehoud naar de collega’s die dat wel doen. Is dit onoplosbaar? Een teken van desinteresse en egoïsme, wat alleen maar toeneemt naar mate meer medewerkers op flexbasis worden ingehuurd? Ik denk het niet. Mij valt steeds weer op hoe betrokken medewerkers zijn bij het wel en wee van hun bedrijf. En niet alleen uit plat eigenbelang. Echter, in het regime van de Wet op de ondernemingsraden kunnen ze aan die betrokkenheid slechts uiting geven door hun loopbaan voor minimaal drie jaar op een laag pitje te zetten en op grote afstand van de werkvloer, in een soort bestuurlijk vacuüm, mee te werken aan de besturing van hun organisatie. Het OR-lidmaatschap is een baan, een andere baan precies gezegd, die nog weinig met je wortels in de organisatie te maken heeft, je functie, je vak. Dan moet je wel een echte diehard zijn!

Traditioneel
Laat ik het iets abstracter zeggen. De medezeggenschap is heel traditioneel gestructureerd als een representatieve democratie net zoals de gemeenteraden en het parlement. Lijsten, partijen, kandidaten, verkiezingen, macht, met een kloof kiezer – gekozene op de koop toe. De vraag is of dat werkt. Mijn antwoord is: niet (meer). Kan het anders? Ja.

België en Athene
Daarvoor moeten we naar het buitenland. Naar België.  Daar heeft de auteur van het weergaloze boek Congo, David Van Reybrouck, een opmerkelijk pamflet geschreven, Tegen verkiezingen geheten (uitgegeven bij De Bezige Bij, 2015). De representatieve democratie werkt niet meer, is zijn stelling. Laten we doen wat ze in het oude Athene deden. Daar werden bij loting de mannen aangewezen die de stad het komende jaar zouden besturen. Naar de geest van die tijd een mannenzaak. Geen kandidaatstellingen, iedereen deed mee, tenzij je slaaf, kind of vreemdeling was. En het was een eer resp. de gewoonste zaak van de wereld dat je je bij het lot neerlegde en het bestuur van de staat op je nam.

Ik vind het een vondst! Van Reybrouck heeft er in zijn land en ook bij ons mee geëxperimenteerd en het leidde tot groot enthousiasme.

Loting!
Ik pleit ervoor om ook bij de medezeggenschap in organisaties met loting te gaan werken. Alles wat de ondernemingsraad zo belast, wordt weggeblazen. Loting is geen keuze, maar kan iedereen treffen. Geen ambitie, zelfopoffering of vlucht uit een lastige baan, maar een ‘burgerplicht’. De scepsis waarmee medewerkers OR-leden nu bejegenen, is in één keer weg. Idem de wraakneminkjes van bange leidinggevenden, voor zover nog aanwezig.

Grotere ondernemingsraden
Loting dus. En om het effect bij de medewerkers en het topmanagement te vergroten: laten we direct ook de omvang van de ondernemingsraden stevig opkrikken. Dus niet die schamele en vastgeprikte zetelaantallen uit de wet, maar royale hoeveelheden zodat substantiële groepen medewerkers betrokken worden bij hun organisatie.

Het moet allemaal uitgewerkt worden en helaas zal ook de wet wel moeten worden aangepast, maar dit is de richting, mijn richting: loting.

In combinatie met minimal management, dat overigens wel per direct kan worden ingevoerd.

Paul Verburgt  

PS: wie doet mee om dit idee uit te werken?