Het HBO en de kapper die uitschoot

Ingreep

Afgelopen week heeft staatsecretaris Zijlstra van onderwijs  het hbo aan de leiband gelegd: de kernvakken worden voortaan centraal getoetst en het toezicht op de kwaliteit van de opleidingen wordt verscherpt. Net als op de basisschool komt de inspecteur weer achter in de klas de leraar controleren.  ‘De waarde van de diploma’s moet boven alle twijfel verheven zijn’, aldus een nijdige bewindsman.

Het zat eraan te komen. Ik vermoed dat Zijlstra met nog wel meer maatregelen komt. De hogescholen hebben er ook alles aan gedaan om zo behandeld te worden. Eigen schuld, zou je zeggen, maar het ergert me verschrikkelijk.

Bonte verzameling

Ik draag het hbo een warm hart toe. 12 jaar heb ik er gewerkt, van 1978 tot 1990, als directeur van de hbo-raad.

Het hbo was begin jaren tachtig een bonte verzameling van ruim 400 scholen. Heel veel instellingen waren piepklein. Ik herinner me een school waar de enige full time docent ook maar direct directeur was gemaakt!

Centrale regulering

De onderwijsprogramma’s en examens waren (toen ook al) centraal geregeld. Dat oogt heel uniform en lijkt  een gegarandeerde kwaliteit op te leveren, maar dat viel tegen. De werkelijkheid was dat al die regels onvermijdelijk achter de vakmatige ontwikkelingen aan hobbelden. De scholen gingen daarom vaak in de ‘illegaliteit’, van overheidswege gedoogd, en rekten de regels tot het oneindige op. Alleen zo konden ze het onderwijs en de examens actueel en op niveau te houden. Over paradoxen gesproken!

Geen broodje aap

En dat alles gebeurde met docenten die er aan het eind van het cursusjaar volgens een automatische afvloeiingsvolgorde gewoon uitvlogen als de aanmeldingen tegenvielen. Het docentencorps dat men overhield, moest het jaar erop maar zien hoe het onderwijs gaf. Weet u nog, de gymnastiekleraar die wiskunde moest geven op de pabo? Geen broodje aap, maar een pijnlijke realiteit.

Groei, in viervoud

Ondanks alle goede wil en noodgedwongen behendigheid was het hbo sleets, in zichzelf gekeerd, schools, gezichtloos. Het groeide ondertussen als kool. Of beter als vier kolen, want de overheid paste de principes van de verzuiling die wellicht van nut zijn voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs, mathematisch toe op het hbo. Vier zogeheten koepelorganisaties, voor elke levensbeschouwing één, maakten er dagwerk van om nieuwe scholen in de wacht te slepen. En scoorde de ene club wat, dan kregen de anderen het ook.  Ja zeker, we hebben het over het hoger onderwijs! 

Het spreekt dat de budgetten niet navenant meegroeiden. Dat werd van overheidswege opgelost door de bekostigingsformule van het hbo te vermenigvuldigen met een getal kleiner dan 1.

Schok

Je hoefde niet al te intelligent te zijn om te voorspellen dat dit hbo zou wegkwijnen. Dat nooit, zei het hbo.

Voor al die mensen die geloven dat mensen niet willen veranderen en dat er managers nodig zijn om de broodnodige reorganisaties door de keel van een mokkende achterban te douwen, komt nu een schok. Er waren bijna geen managers in het hbo! De verandering kwam van dat kleurrijke allegaartje van verenigingen van docenten, studenten, administratieve medewerkers, losse scholen en ja ook directeuren die samen de hbo-raad vormden. Knarsend en piepend zetten men zich aan de ombouw van de eigen sector, in de wetenschap dat alle vaste waarden onderuit zouden gaan.

Deetman

Het was onderwijsminister Deetman, gekend als representant van het verzuilde onderwijs en omstreden om vrijwel alles wat ‘ie deed, die de deur openzette voor de emancipatie van het hbo. Net als het hbo ontsteeg hij de behoudzucht die het onderwijs zo kenmerkt.

STC

Schaalvergroting, taakverdeling en concentratie, STC, zo heette de operatie. Iedereen wist dat het veel arbeidsplaatsen zou kosten. Er zouden op grote schaal verhuizingen plaats moeten vinden. Opleidingen zouden moeten sluiten. De onderwijsprogramma’s moesten op de schop. En er zouden grotere instituten moeten komen, losser van de overheid, geleid door professionele bestuurders. Niet leuk, en toch gebeurde het.

Gedaanteverwisseling

In een periode van nog geen vier jaar veranderde het hbo van gedaante. Op eigen kracht, met een klein stokje van Deetman achter de deur..

Tot stomme verbazing van onszelf en de omgeving stond het hbo opeens op de kaart. De anonieme schooltjes van weleer werden hogescholen, van zeer gevarieerde omvang en samenstelling. Geen monolieten, geen megalomane onderwijsfabrieken, nee, variëteit en kleur.

Ideëel

Natuurlijk was er verzet, bij de verzuilde organisaties bijvoorbeeld die hun rijk zagen instorten. Bij de bonden die de ontslagen vreesden. Er waren dunne verhaaltjes over de geweldige innovaties die ‘automatisch’ op gang zouden komen. En er waren natuurlijk ook oneigenlijke motieven in het spel: het departement wilde ook bezuinigen, hogeschoolbestuurders wilden graag concurreren met universiteiten, de hbo-raad wilde graag de macht van de ambtenaren overnemen, docenten wilden best eens commercieel aan de slag. Maar in de kern was het een verbazend ideëel geïnspireerde operatie.

Kwaliteit

De vrijheid die de hogescholen zich verwierven om nieuwe studierichtingen te starten, kreeg een contragewicht in de vorm van tamelijk hardhandige kwaliteitscontroles. Door het hbo zelf op poten gezet, maar onafhankelijk van de bestuurders, docenten en studenten.

In de meest gevarieerde vorm werden ook contacten met het bedrijfsleven en andere afnemers opgezet, met als geen ander doel om studenten op te leiden waaraan behoefte bestond. Ik was inmiddels weg uit het hbo, maar volgde de ontwikkelingen trots en zonder voorbehoud.

Kwalijke damp

Maar helaas, geleidelijk aan kwam er een kwalijke damp over het hbo te hangen. Het veelkleurige palet van ruim honderd hogescholen waarmee de reorganisatie van het hbo eind jaren tachtig was afgesloten, dikte in tot enkele tientallen grauwe megastallen voor tienduizenden studenten per stuk. Bestuurders met dikke leasebakken deden hun intrede en met hen de hovelingen, stafmedewerkers, marketeers, procesmanagers en externe adviseurs. Wie ze hoorde spreken, waande zich in de boardroom van een multinational. Kijk bijvoorbeeld even op de site van de hbo-raad: de scholen spreken moeiteloos over hun ‘marktaandeel’. Jakkes.

Tel sell

In een waanzinnig tempo produceerde men modieuze studierichtingen, vaak aangeprezen op een onversneden Tel Sell-toon. Ik herinner me een  brochure van een managementopleiding: “Wil jij ook een multitalent worden?”. Geen grap, maar de slotzin van een met dedain doordrenkt stukje over mensen die gewoon hun werk doen en ‘dus’ een manager nodig hebben.  De hogeschool werd een onderneming. Handel, productie!

Geruchten

Geruchten over flutscripties staken de kop op. Geruchten over makkelijke afstudeertrajecten. Geruchten over wat nu zo misleidend het ‘perverse bekostigingssysteem’ wordt genoemd dat die arme bloedjes van bestuurders zou uitlokken om afstudeerproductie boven afstudeerkwaliteit te stellen. Geruchten over commerciële avonturen waar het belastinggeld naar verdween. Geruchten over vette bonussen, declaraties en afkoopsommen. Geruchten dat nog nauwelijks een kwart van de overheidssubsidie naar het directe onderwijs ging. Geruchten over de wassen neus die de kwaliteitscontroles van vroeger waren geworden.

Het incident

Inderdaad geruchten, geen feiten. Niemand zocht wat uit. Het  interesseerde ook niemand een biet. Al die politici en andere gezagsdragers die nu hun vingers blauw typen aan vlijmscherpe aanvallen op de hogescholen, zwegen. Tot het onvermijdelijke incident: de onthulling van de ‘Theo-route’, het door een hogeschoolbestuur afgedwongen generaal pardon voor de domoren die er niet in waren geslaagd af te studeren.  Hogeschool Inholland heette de schuldige, maar het had elke andere hogeschool kunnen zijn. Dat voelde iedereen wel aan.

Dijkdoorbraak

De beslissing van de toenmalige voorzitter van de hbo-raad, Terpstra,  om als ‘ceo’ op Inholland de orde te gaan herstellen is in eigen kring wellicht als van een Bijbelse allure beschouwd, maar het was te laat en te weinig. De dijk om het hbo brak door. Alle geruchten van vroeger spoelden opnieuw over het land. Maar nu werden ze serieus genomen. En aangevuld met onweerlegbare bewijzen van een afgegleden moraal zoals van een christelijke hogeschool die studenten ronselde en trainde om tegen betaling de model-arbeider uit te hangen als de Inspectie langs zou komen. 

Maatregelen

Onvermijdelijk volgde de roep om krasse maatregelen. Sluiting van opleidingen, intrekken van diploma’s, herexamens voor studenten die door hun examencommissie ‘gegratieerd’ waren, invoering van landelijke examens, inperking van de vrijheid van de bestuurders, ontmanteling van de veel te groot geachte hogescholen. De kranten stonden er vol van. Terug naar vroeger, naar de goede oude tijd, toen de zaken nog deugden en de wereld nog overzichtelijk was.

En toen?

Je zou toch zeggen dat als je als onderwijssector zo in opspraak komt, je als één man in beweging komt. Dat laat je toch niet over je kant gaan?Je gaat in de aanval, je verdedigt je, je bekent schuld, je belooft beterschap, je gaat naar de rechter, je stelt voor mijn part een waarheidscommissie in, weet ik wat, maar je doet wat.  

Die veertig hogescholen hebben allemaal een duurbetaalde voorzitter in dienst. Toch? Of de hbo-raad die een nieuwe voorzitter heeft die wellicht niets van het hbo afweet, maar als oud-minister van binnenlandse zaken toch in staat moet zijn zich publiekelijk te verantwoorden?

Is het de dames en heren soms niet opgevallen dat niemand, maar dan ook werkelijk niemand binnen en buiten het hbo het voor de hogescholen opneemt, een loslopende student of docent daargelaten?

Niks aan het handje

Kennelijk niet. Met enige moeite kon de geïnteresseerde student of belastingbetaler op de site van de hbo-raad een ostentatief onderkoelde persverklaring vinden over het onderzoek van de inspectie naar aanleiding van de affaire-Inholland. Conclusie: niks aan het handje. Van de 1200 opleidingen zijn er 6 voor ‘verbetering vatbaar’ en wordt naar 10 nader onderzoek verricht. Verder alles okidoki.

Van hetzelfde laken een pak bij de betrokken hogescholen: bij ons is alles prima de luxe, alleen hier en daar wat probleempjes met het ‘paper work’.

Kapper

Voor het hbo - mijn hbo -  was de hoogste wijsheid kennelijk dat je stil moet zitten als je geschoren wordt. Arrogant, dom en ronduit beledigend voor docenten, studenten en belastingbetalers.

Zelfs een gefluisterd excuusje kon er nog niet af, ook niet ten overstaan van de Tweede Kamer.

Dan krijg je je trekken thuis. Geef de staatssecretaris eens ongelijk. Ik vind het geen goede maatregelen, maar ja, dan moet je als hbo maar niet de kapsalon binnenvluchten. Voor je het weet schiet de kapper uit!

 

Paul Verburgt